KOMPENCJE
NAUCZYCIELA WE WSPÓŁCZESNYCH WARUNKACH PRACY
У статті наголошується на тому, що праця вчителя пов’язана із
постійним оволодінням сучасними компетенціями. Зміни в навколишній реальності
вчителя вимагають неперервного професійного розвитку. Вчитель є ключовою, але
не єдиною ланкою у всій шкільній освіті, яка несе відповідальність за її
якість. Актуальними завданнями для вчителя в оволодінні відповідними
компетенціями і кваліфікаціями є інноваційність і самостійність, готовність
вчителя до використання сучасних технологій щодо забезпечення конкретних
ефектів навчання.
Ключові
слова: вчитель, освіта, професійний розвиток, знання,
кваліфікація, компетенція
В статье подчеркивается, что труд учителя связана с
постоянным овладением современными компетенциямы. Изменения в окружающей
реальности учителя, требуют непрерывного профессионального развития. Учитель
является ключевой, но не единственным звеном во всей школьном образовании,
которое несет ответственность за ее качество. Актуальными задачами для учителя
в овладении соответствующими компетенциями и квалификациями является
инновационность и самостоятельность, готовность учителя к использованию
современных технологий по обеспечению конкретных эффектов обучения.
Ключевые
слова: учитель, образование, профессиональное развитие,
знания, квалификация, компетенция
The article teaching
is one of the most difficult professions because teachers need to constantly
update their professional skills. It is not enough to master particular teaching
techniques once to perform this job well. The majority of the changes which
affect the way teachers work accelerate their professional development.
Education in the 21st century requires a new educational system. One of the key
links in this system, the teacher has to take on new challenges and develop
professionally. The present study treats of teachers’ professional development.
It describes and analyses the very notion of this development, its elements and
stages. Also, the study deals with selected theories concerning this
development and attempts to define the most important challenges which
contemporary teachers need to face in the context of their professional
development.
Key words:
teacher education, professional development, knowledge, skills, competence
W związku z dynamicznymi
zmianami w gospodarce, a co się z tym wiąże i na rynkach pracy, stale wydłuża
się okres uczenia się. Mamy do czynienia z powiększającymi się w zawrotnym
tempie źródłami wiedzy i z coraz większą ich dostępnością. Jednocześnie stają się
one coraz bardziej zróżnicowane i coraz bardziej rozproszone. Szkoły i uczelnie
wyższe przestają być jedynymi miejscami zdobywania wiedzy, a nauczyciele
wyłącznymi jej «dostarczycielami». Ostatnie dekady pokazały, że kształcenie nie
może kończyć się z uzyskaniem dyplomu ukończenia studiów, że rozwój
technologii wymusza na nas ciągłe dokształcanie, uzupełnianie i odświeżanie
wiedzy i umiejętności przez kolejne dekady życia. Kształcenie przez całe życie,
staje się zjawiskiem powszechnym
Nauczyciele jako osoby,
którym powierza się kształcenie i wychowanie młodego pokolenia, przede
wszystkim sami ponoszą odpowiedzialność za poszerzenie i uzupełnienie wiedzy
ogólnej i pedagogicznej. Praca zawodowa nauczyciela wymaga nie tylko coraz
lepszego wykształcenia, ale także coraz większego wkładu osobowego, zdolności i
zamiłowań. Konieczność podejmowania nowych funkcji powoduje, że praca
schematyczna, monotonna przekształca się w coraz bardziej refleksyjną, gdzie
obok kwalifikacji zawodowych niezbędne są : inteligencja, głębokie rozumienie
procesów i zjawisk, sprawne myślenie, wyobraźnia i pomysłowość. Stąd adaptację
nauczycieli do nowych warunków należy rozumieć jako dojrzewanie całej
osobowości do podejmowania działań i rozwiązywania rozmaitych sytuacji
zawodowych.
Zawód
nauczyciela należy do zawodów trudnych ponieważ wymaga ciągłych modyfikacji.
Jednorazowe poznanie zasad czy metod pracy nie wystarczy, by ją dobrze
wykonywać. Codziennie następują zmiany w otaczającej nauczyciela
rzeczywistości, które wymuszają ciągły rozwój, a szczególnie rozwój społeczny
jako ukierunkowany proces, w wyniku którego następuje ciągły wzrost
istotnych dla danego społeczeństwa zmiennych.
Składnikami nauczycielskiej profesji są: kwalifikacje społeczno-moralne,
kwalifikacje zawodowe oraz kwalifikacje (cechy) fizyczne i zdrowotne. Twórczy
charakter pracy nauczycielskiej i strategiczną rolę nauczyciela w
funkcjonowaniu i efektywności systemów edukacji potwierdzają raporty edukacyjne
UNESCO, Klubu Rzymskiego, dokumenty Komisji Europejskiej, a także raporty
narodowych komitetów ds. edukacji. W wielu krajach europejskich rozwój zawodowy
i doskonalenie zawodowe nauczycieli uważane są za warunki wszelkich reform i
przemian oświatowych. W Polsce odwołujemy się w tych założeniach do edukacji
ustawicznej, zwanej też kształceniem przez całe życie. W wyniku badań nad
rozwojem pracy zawodowej nauczycieli wyodrębniono zatem zespolone ze sobą i
często współwystępujące cztery fazy: wzorców metodycznych, krytycznej
refleksji, samokontroli i twórczą. Przejście do wyższej fazy umożliwia zdobycie
odpowiedniego zasobu umiejętności i wiedzy nie tylko pedagogicznej, ale i
ogólnej, którą nauczyciel wciąż powinien
poszerzać i uzupełniać. Dlatego tak istotne dla nauczyciela jest
ukształtowanie w sobie samym woli samodoskonalenia i uczestnictwa w różnych formach
doskonalenia zawodowego. «Potrzeba doskonalenia warsztatu pracy pojawia się
zazwyczaj wówczas, gdy człowiek stwierdza rozbieżność między tym co wie i
potrafi, a tym czego wymaga współczesność. Potrzeby te określa tempo i dynamika
zmian cywilizacyjnych i wraz z nimi konieczność niemalże ustawicznej
samokontroli po to, by nie pozostać w tyle. Doskonalenie jest więc jedną z
konsekwencji przyśpieszonego rozwoju, nauki, techniki, kultury,
charakteryzującego współczesność».
Szczególna
rola, jaka wypływa z edukacji nauczycieli wg współczesnych standardów, to
łączenie teorii i praktyki oraz doświadczeń płynących z praktyki w połączeniu z
teorią pedagogiczno-psychologiczną. Ten system przygotowania do zawodu, łączy
zdobyte twórcze inspiracje wypływające z teorii sprawdzonej w praktyce w
konfrontacji z bieżącymi nieprzewidywalnymi sytuacjami edukacyjnymi
zachodzącymi na co dzień. Zmusza przyszłego kandydata na nauczyciela, jeszcze
pod okiem nauczyciela akademickiego bądź nauczyciela szkoły ćwiczeń, do
podejmowania w pełni samodzielnych, ale jeszcze działań ocennych. To jednak już
w tym momencie tworzy się twórczy charakter nauczyciela.
Nauczyciel ma zapewnić
swoim uczniom warunki do nabywania wiedzy , umiejętności i nawyków, czyli do
rozwijania kompetencji w zakresie: uczenia sie, myślenia, poszukiwania,
działania, doskonalenia się, komunikowania się, współpracy. Aby mógł realizować
te zadania, konieczne jest jego odpowiednie przygotowanie zawodowe obejmujące
następujące obszary kompetencji
nauczycielskich:
·
Kompetencje
merytoryczne ( rzeczowe) – dogłębna wiedza i rozumienie nauczanego materiału
jednocześnie z uwzględnienim konieczności jej aktualizowania i selekcjonowania
oraz wspólczesnych tendencji w edukacji;
·
Kompetencje
psychologiczno-pedagogiczne, czyli teoretyczne podstawy z zakresu psychologii
rozwojowej i wychowawczej oraz pedagogiki jako narzędzi poznania ucznia,
organizowania procesu nauki i wychowania oraz ewaluacji osiągnięć szkolnych
uczniów;
·
Kompetencje
diagnostyczne, związane z poznawaniem uczniów i ich środowiska;
·
Kompetencje
w dziedzinie planowania i projektowania;
·
Kompetencje dydaktyczno-metodyczne;
·
Kompetencje komunikacyjne;
·
Kompetencje
nmedialne i i techniczne;
·
Kompetencje
związane z kontrolą i oceną osiągnięć szkolnyh uczniów i jakościowym pomiarem
pracy szkoły;
·
Kompetencje
dotyczace projektowania programów i podręczników szkolnych.
Kompetencje
autoedukacyjne związane z rozwojem zawodowymRozważając rozwój zawodowy
nauczyciela należy podkreślić, że podstawą tego rozwoju jest zdobywanie
nauczycielskich kwalifikacji i kompetencji zawodowych. W. Okoń
definiuje kwalifikacje zawodowe jako zakres i jakość przygotowania niezbędnego
do wykonywania jakiegoś zawodu. Na kwalifikacje zawodowe składają się: - poziom
wykształcenia ogólnego, - wiedza zawodowa, - umiejętności zawodowe, a zwłaszcza
- stopień wprawy oraz - umiejętność organizowania i usprawnienia pracy, -
uzdolnienia. Pojęcie kwalifikacji łączy się zawsze z profesjonalnością
człowieka, z wyuczonym i wykonywanym
zawodem. Kwalifikacje zawodowe łączy się również z analizą grup czynności i
zadań wykonywanych w toku pracy. Często są one kojarzone z kształceniem
formalnym i umiejętnościami wtedy też na plan pierwszy wysuwa się pojęcie
kompetencji. Pojęcia te są więc bliskoznaczne, wzajemnie warunkują się i
uzupełniają.
Istotne, moim zdaniem ,
dla zawodu nauczyciela są tzw. kompetencje bazowe, które stanowią podstawę dla
innych a które nauczyciel powinien zdobyć w trakcie przygotowania do zawodu, a
następnie doskonalić poprzez rozwój zawodowy.
Opierając się na podziale kompetencji nauczyciela przedmiotów zawodowych zaproponowanym przez G. Filipowicza, w grupie
tej można umieścić : kompetencje poznawcze, społeczne i osobiste.
Do kompetencji
poznawczych zalicza się gotowość do uczenia się, która w pracy każdego
nauczyciela jest nieodzowna. Wiąże się
ona z przyjęciem odpowiedzialności za własny rozwój i świadome kierowanie nim w
celu poprawy jakości wykonywanych zadań. Nauczyciel winien posiadać tzw. głód
wiedzy i otaczającego świata. Nauczyciel nie może bowiem poprzestać na wiedzy
uzyskanej w trakcie studiów, wiedza ta powinna stanowić dla niego fundament do
dalszego zdobywania nowych wiadomości. Otwartość, elastyczność i szerokie
spojrzenie na świat pozwala takiemu nauczycielowi na wyjście poza schematyczne
przekazywanie wiedzy, ułatwia prezentowanie danego zagadnienia z różnych
punktów widzenia. Dzięki twórczej postawie podczas rozwiązywania problemów,
nauczyciel daje dobry przykład rozbudzając w nich ciekawość i zachęcając do
samodzielnego poszukiwania odpowiedzi na nurtujące ich pytania. Osiągnięcie
takiego celu wymaga od nauczyciela ustawicznego doskonalenia zawodowego,
poszukiwania nowych metod pracy z uczniem.
Kompetencje społeczne
stanowią drugi element kompetencji bazowych i są nie do przecenienia. Praca
nauczyciela jest bowiem praca z ludźmi i dla ludzi dlatego ważne jest, aby
posiadał on zdolność do bycia i współdziałania z innymi ludźmi. Dotyczy to współdziałania
z uczniami, kolegami w zawodzie oraz ze środowiskiem lokalnym. Współpraca ta
nie może tylko polegać na przekazywaniu posiadanej wiedzy, ale przede wszystkim
na włączaniu ludzi w realizowane projekty. Nie wystarczający jest też sam fakt
posiadania przez nauczyciela wiedzy z danej dziedziny ale jego obowiązkiem jest
przekazywanie tej wiedzy w sposób przystępny i zrozumiały dla odbiorców.
Komunikatywność nauczyciela nie powinna ograniczać się jedynie do przekazywania
wiedzy, ale równie ważne jest, aby potrafił on prawidłowo odbierać informację
przekazywana przez uczniów. Skuteczność
nauczyciela w dużej mierze zależy także od tego w jaki sposób nauczyciel
kształtuje relacje z uczniami oraz kieruje ich pracą. Dotyczy zarówno
prowadzenia lekcji jak i umiejętności negocjacyjnych, gdyż realia szkoły
pokazują, ze interesy nauczyciela i ucznia nie zawsze są ze sobą zbieżne.
Każdy nauczyciel
powinien posiadać również kompetencje osobiste, które wywierają ogromny wpływ
na jego pracę. Nauczyciel zaangażowany, sumienny i nie bojący się podejmować
inicjatywy, pewny swoich decyzji może spełniać oczekiwania przed nim stawiane.
Dzięki swojemu zmotywowaniu, zdeterminowaniu, zaangażowaniu nauczyciel motywuje
innych, swoją postawą wobec obowiązków oraz sposobem organizacji własnej pracy
daje przykład i wskazuje pożądane zachowania w organizacji. Ważne jest również
to w jaki sposób radzi sobie z sytuacjami stresowymi, których w szkole nie
brakuje. Jego praca jest poddawana ciągłej ocenie zarówno przez uczniów i ich rodziców oraz dyrekcji. Jednocześnie jego
decyzje często wywierają wpływ na życie młodych ludzi , dlatego świadomość tak
dużej odpowiedzialności jest dodatkowym obciążeniem, z którym każdy nauczyciel
musi umieć sobie poradzić.
Obecnie rozwój zawodowy
nauczycieli jest uwarunkowany jest przez liczne czynniki zewnętrzne
(zobiektywizowane) i wewnętrzne (indywidualne predyspozycje jednostki).
Zewnętrzne warunki mogą wynikać m.in. z obowiązującego systemu
społeczno-kulturowego czy ze specyfiki szkoły jako organizacji formalnej z jej
kulturą organizacyjną. Jednostkowe czynniki warunkujące rozwój zawodowy
nauczyciela to m.in. komponenty osobowościowe, właściwości psychiczne,
interakcje z innymi, uczestnictwo organizacyjne, poziom identyfikacji z rolą
zawodową itp. Jednym z czynników zewnętrznych jest ewolucja funkcji zawodowych
nauczycieli. Pod wpływem dokonujących się zmian społeczno-kulturowych i
cywilizacyjnych ewoluuje bowiem profesja nauczycielska a zwłaszcza jej funkcje
zawodowe.
Edukacja XXI wieku
wymaga nowej szkoły. Znane od wieków zjawisko nienadążania szkoły za życiem we
współczesnych czasach uległo ogromnemu nasileniu. Szkoła współczesna staje
wobec nowych, dotąd niespotykanych wyzwań, które przenoszą się również na
nauczyciela. Nauczyciel będąc kluczowym, choć nie jedynym, ogniwem całej
szkolnej edukacji musi również podejmować owe wyzwania. Edukacja XXI wieku
potrzebuje więc nowego typu nauczyciela: twórczego, pełnego inicjatywy
optymisty, doskonałego dydaktyka o rzetelnej, szerokiej wiedzy. Ważnym
elementem tej postawy są te cechy, które odnajdujemy w ogólnych predyspozycjach
nauczyciela, a więc: wewnętrzna potrzeba stawania się autorytetem, potrzeba
kreowania postaw innych ludzi, niezależność, autonomia, kontaktowość, otwartość,
refleksyjność, decyzyjność, umiejętność podejmowania godnych kompromisów,
autentyczność, empatia, szacunek, akceptacja siebie i drugiego człowieka.
Są to cechy godne wzmocnienia nie tylko w cyklu bardzo dobrego jakościowego
profesjonalnego przygotowania ale również w toku jego rozwoju zawodowego.
Zmieniająca się
rzeczywistość rodzi więc potrzebę nowego typu nauczyciela zwłaszcza, że
współczesne społeczeństwa wymagają bardzo wiele od nauczycieli. K. Denek uważa,
że «(…)nauczyciele
we współczesnej szkole pełnią role: fachowców, menedżerów, inspiratorów
i integratorów. Fachowcy mają wiedze dotycząca kwestii merytorycznych
istotnych ze względu na złożoność realizowanych w szkole celów procesu
kształcenia. Potrafią dobrać treści dla osiągnięcia tych celów, dostosować je
do możliwości i potrzeb psychofizycznych uczniów oraz wiedzą, jakie
umiejętności maja zdobyć uczniowie w szkole. Menadżerowie – potrafią
zoperacjonalizować cele nauczania, ułożyć treści dydaktyczne tak, aby tworzyły
spójną, logiczną, łatwą do zapamiętania, włączoną w konteksty wiedzę; tworzą
właściwy klimat do efektywnej pracy zachowując odpowiednie proporcje miedzy
nauką i odpoczynkiem. Szkolni liderzy potrafią wywoływać pozytywne
nastawienie do pracy, stwarzać wspólną strategię nauczania i uczenia się,
stosowaną w różnorodnych formach i metodach oraz sprawnie się komunikować.
Inspiratorzy – potrafią umacniać motywację do nauki, wnosić ożywienie do
społeczności uczniowskiej, oferować uczniom pomoc w odkrywaniu i rozwoju
ich osobistych zainteresowań i możliwości. Rolę integratorów pełnią zaś ci,
którzy potrafią osiągnąć porozumienie uczniów co do celów, jakie mają osiągnąć;
dbają o wzajemny szacunek miedzy uczniami i nauczycielami; potrafią negocjować,
aktywnie słuchać i są asertywni”.
Spośród wielu
współczesnych wyzwań należy przede wszystkim zwrócić uwagę na te,
które warunkują zmiany w codziennej pracy nauczycieli, wpływają na jego rozwój
i samokształcenie. W literaturze przedmiotu dotyczącej rozwoju zawodowego
nauczycieli wyodrębnia się wiele powodów, dla których powinni się oni
doskonalić. Przyspieszone tempo przemian
kulturowo-technologicznych jest czynnikiem wymuszającym innowacje edukacyjne i
ustawiczne kształcenie się. Zachodzące w kraju zmiany ekonomiczno -
gospodarcze, reforma strukturalna i funkcjonalna oświaty zmusza szkoły do
reorganizacji, zwiększenia ich konkurencyjności. Od nauczycieli oczekuje się
profesjonalizmu, większej inicjatywy, samodzielności i kreatywności. Autonomia
jest szansą do tworzenia nowych planów, wdrażania programów własnych
(autorskich), co pociąga za sobą konieczność dokształcania się, poznawania
nowych, atrakcyjnych i skutecznych metod nauczania. Warto zwrócić uwagę również
na większą dostępność do najnowszych informacji. Istotna jest umiejętność
sprawnego korzystania technologii komputerowej i informatycznej. Znajomość
programów komputerowych, Internetu, gier komputerowych adresowanych dla dzieci
i telewizyjnych programów edukacyjnych umożliwia atrakcyjniejsze nauczanie.
Jednym z wielu wyzwań
dla współczesnego nauczyciela jest niekontrolowana inflacja wiedzy i
umiejętności pedagogicznych, które z upływem czasu tracą na wartości.
Nauczyciel przestaje być gotowym źródłem informacji «(...)staje się
przewodnikiem po świecie wiedzy, człowiekiem, który uchyla przed uczniem
wielkie wrota do świata wartości, świata idei, postaci, myśli, słów
i czynów, świata odkryć naukowych».Komu
zależy na przygotowaniu dzieci do życia, nie może poprzestać na tym, co zdobył
wczoraj. Celem edukacji jest bowiem przygotowanie nie tylko do korzystania z
obecnej cywilizacji, ale również do twórczego uczestnictwa w procesie dalszego
rozwoju i istnienia.
Praca nauczyciela
uzależniona jest też od wartości i dążeń ludzkich a jej celem jest pomoc uczniom. Zadaniem
współczesnego nauczyciela jest nie tylko wyposażenie uczniów w wiedzę i
umiejętności samokształceniowe, ale również przygotowanie młodego człowieka do
samodzielnego kierowania rozwojem swojej osobowości, do podejmowania
wartościowych celów i żądań życiowych. Nauczyciel powinien inspirować młode
pokolenie do kontynuowania nauki przez całe życie, w pracy i poza pracą.
Współczesny nauczyciel powinien rozumieć zachodzące zmiany
społeczno-gospodarcze i polityczne, być wrażliwym na przemiany w osobowości
wychowanków i w ich postawach, wartościach, potrzebach, dokonującym
ustawicznych refleksji swych poczynań edukacyjnych i wykorzystującym je
w doskonaleniu pracy dydaktycznej i wychowawczej.
Raporty edukacyjne takie
jak: raport UNESCO ( 1972) – Uczyć się, aby być, «Biała Księga»
Komisji Europejskiej (1997) – Nauczanie i
uczenie się na drodze do uczącego się społeczeństwa , Raport J. Delorsa
(1996) – Edukacja. Jest w niej ukryty
skarb, oraz Edukacja w Europie: różne
systemy kształcenia i szkolenia-wspólne cele do roku 2010, omawiając rolę
współczesnego nauczyciela, podkreślają znaczenie jego rozwoju zawodowego. We
wszystkich tych dokumentach zwraca się bowiem uwagę na konieczność zmian, jakie
powinny objąć edukację w związku z zachodzącym procesem transformacji życia
społecznego.
Nauczyciel, aby mógł odnaleźć należyte miejsce w systemie dokonujących się
przemian, sprostać oczekiwaniom i w należny sposób spełniać swoja misję,
powinien mieć na uwadze cztery główne filary edukacji i traktować je jako
fundament wiedzy na całe życie, czyli: Uczyć
się, aby wiedzieć! Uczyć się, aby działać! Uczyć się, aby żyć wspólnie! oraz Uczyć się, aby być! Szczególną rolę w
cywilizacji informacyjnej pełnią bowiem te formy aktywności człowieka, w
których nie tylko wykorzystuje on wiedzę, ale w których tę wiedzę tworzy.
Społeczeństwo informacyjne jest bowiem społeczeństwem ludzi twórczych. Dlatego
współczesnej szkole potrzebny jest nauczyciel rozumiejący zachodzące zmiany
społeczno-gospodarcze i polityczne, wrażliwy na dokonujące się przemiany w
osobowości wychowanków, dokonujący ustawicznej refleksji swych poczynań
edukacyjnych i wykorzystujący je w doskonaleniu pracy dydaktycznej i
wychowawczej. Potrzebny jest nauczyciel wzbogacający swoje umiejętności
psychopedagogiczne o nowe wartości, wiedzę o kulturze i ludziach, umiejętności
interpersonalne, nauczyciel współtwórca nowego ładu społecznego, animator
rozwoju i kreator nowych wartości.
Szkolnictwo potrzebuje więcej dobrze przygotowanych nauczycieli. Kwalifikacje i
kompetencje nauczycieli osiągane w okresie edukacji uczelnianej powinny
być rozwijane w systemie dokształcania i doskonalenia, aby nauczyciele
mogli sprostać nowym wymaganiom czasów wielkiej zmiany społecznej, a przede
wszystkim oczekiwaniom społecznym i potrzebom młodzieży, realizacji szkoły przyszłości,
która wykształci ucznia o wiedzy operatywnej, posiadającego umiejętności
selekcji informacji, trafnego ich wartościowania, ucznia o aktywnej postawie
wobec świata i rozwiniętej twórczej wyobraźni.
Podsumowując
należy
stwierdzić iż w obecnych czasach dynamicznie
rozwijający się rynek wymaga
od pracownika nie tylko zdobytej wiedzy, lecz również umiejętności
szybkiego jej zdobywania, przetwarzania czy posługiwania się nowymi
technologiami. Dlatego rozwój zawodowy nauczyciela ma obejmować nie tylko kwalifikację,
ale także własną inicjatywę działania
bądź zaangażowania. Obecnie nauczyciele stają przed nieustającym problemem, czy
uwolnieni od przymusu, jaki miał
miejsce w toku kształcenia się roli zawodowej, powinni pracować dalej nad sobą
i uzyskiwać coraz wyższe stopnie rozwoju
oraz zdobywać coraz lepsze i coraz bardziej świadomie osiągane wyniki, czy
jednak tylko eksploatować mniej aktualne zasoby wiedzy wyniesione z uczelni, aż
ku ich kompletnym zestarzeniu się i wyczerpaniu. Jest to krytyczny moment w życiu każdego
nauczyciela. Od takiej bądź innej decyzji zależy wcale nie tylko kariera
zawodowa, lecz nade wszystko osobista satysfakcja.......
|