KOMPENCJE NAUCZYCIELA WE WSPÓŁCZESNYCH WARUNKACH PRACY

У статті наголошується на тому, що праця вчителя пов’язана із постійним оволодінням сучасними компетенціями. Зміни в навколишній реальності вчителя вимагають неперервного професійного розвитку. Вчитель є ключовою, але не єдиною ланкою у всій шкільній освіті, яка несе відповідальність за її якість. Актуальними завданнями для вчителя в оволодінні відповідними компетенціями і кваліфікаціями є інноваційність і самостійність, готовність вчителя до використання сучасних технологій щодо забезпечення конкретних ефектів навчання.

Ключові слова: вчитель, освіта, професійний розвиток, знання, кваліфікація, компетенція

В статье подчеркивается, что труд учителя связана с постоянным овладением современными компетенциямы. Изменения в окружающей реальности учителя, требуют непрерывного профессионального развития. Учитель является ключевой, но не единственным звеном во всей школьном образовании, которое несет ответственность за ее качество. Актуальными задачами для учителя в овладении соответствующими компетенциями и квалификациями является инновационность и самостоятельность, готовность учителя к использованию современных технологий по обеспечению конкретных эффектов обучения.

Ключевые слова: учитель, образование, профессиональное развитие, знания, квалификация, компетенция

The article teaching is one of the most difficult professions because teachers need to constantly update their professional skills. It is not enough to master particular teaching techniques once to perform this job well. The majority of the changes which affect the way teachers work accelerate their professional development. Education in the 21st century requires a new educational system. One of the key links in this system, the teacher has to take on new challenges and develop professionally. The present study treats of teachers’ professional development. It describes and analyses the very notion of this development, its elements and stages. Also, the study deals with selected theories concerning this development and attempts to define the most important challenges which contemporary teachers need to face in the context of their professional development.

Key words: teacher education, professional development, knowledge, skills, competence

W związku z dynamicznymi zmianami w gospodarce, a co się z tym wiąże i na rynkach pracy, stale wydłuża się okres uczenia się. Mamy do czynienia z powiększającymi się w zawrotnym tempie źródłami wiedzy i z coraz większą ich dostępnością. Jednocześnie stają się one coraz bardziej zróżnicowane i coraz bardziej rozproszone. Szkoły i uczelnie wyższe przestają być jedynymi miejscami zdobywania wiedzy, a nauczyciele wyłącznymi jej «dostarczycielami». Ostatnie dekady pokazały, że kształcenie nie może kończyć się z uzyskaniem dyplomu ukończenia studiów, że rozwój technologii wymusza na nas ciągłe dokształcanie, uzupełnianie i odświeżanie wiedzy i umiejętności przez kolejne dekady życia. Kształcenie przez całe życie, staje się zjawiskiem powszechnym

Nauczyciele jako osoby, którym powierza się kształcenie i wychowanie młodego pokolenia, przede wszystkim sami ponoszą odpowiedzialność za poszerzenie i uzupełnienie wiedzy ogólnej i pedagogicznej. Praca zawodowa nauczyciela wymaga nie tylko coraz lepszego wykształcenia, ale także coraz większego wkładu osobowego, zdolności i zamiłowań. Konieczność podejmowania nowych funkcji powoduje, że praca schematyczna, monotonna przekształca się w coraz bardziej refleksyjną, gdzie obok kwalifikacji zawodowych niezbędne są : inteligencja, głębokie rozumienie procesów i zjawisk, sprawne myślenie, wyobraźnia i pomysłowość. Stąd adaptację nauczycieli do nowych warunków należy rozumieć jako dojrzewanie całej osobowości do podejmowania działań i rozwiązywania rozmaitych sytuacji zawodowych. 

Zawód nauczyciela należy do zawodów trudnych ponieważ wymaga ciągłych modyfikacji. Jednorazowe poznanie zasad czy metod pracy nie wystarczy, by ją dobrze wykonywać. Codziennie następują zmiany w otaczającej nauczyciela rzeczywistości, które wymuszają ciągły rozwój, a szczególnie rozwój społeczny jako ukierunkowany proces, w wyniku którego następuje ciągły wzrost istotnych dla danego społeczeństwa zmiennych.  Składnikami nauczycielskiej profesji są: kwalifikacje społeczno-moralne, kwalifikacje zawodowe oraz kwalifikacje (cechy) fizyczne i zdrowotne. Twórczy charakter pracy nauczycielskiej i strategiczną rolę nauczyciela w funkcjonowaniu i efektywności systemów edukacji potwierdzają raporty edukacyjne UNESCO, Klubu Rzymskiego, dokumenty Komisji Europejskiej, a także raporty narodowych komitetów ds. edukacji. W wielu krajach europejskich rozwój zawodowy i doskonalenie zawodowe nauczycieli uważane są za warunki wszelkich reform i przemian oświatowych. W Polsce odwołujemy się w tych założeniach do edukacji ustawicznej, zwanej też kształceniem przez całe życie. W wyniku badań nad rozwojem pracy zawodowej nauczycieli wyodrębniono zatem zespolone ze sobą i często współwystępujące cztery fazy: wzorców metodycznych, krytycznej refleksji, samokontroli i twórczą. Przejście do wyższej fazy umożliwia zdobycie odpowiedniego zasobu umiejętności i wiedzy nie tylko pedagogicznej, ale i ogólnej, którą nauczyciel wciąż powinien  poszerzać i uzupełniać. Dlatego tak istotne dla nauczyciela jest ukształtowanie w sobie samym woli samodoskonalenia i uczestnictwa w różnych formach doskonalenia zawodowego. «Potrzeba doskonalenia warsztatu pracy pojawia się zazwyczaj wówczas, gdy człowiek stwierdza rozbieżność między tym co wie i potrafi, a tym czego wymaga współczesność. Potrzeby te określa tempo i dynamika zmian cywilizacyjnych i wraz z nimi konieczność niemalże ustawicznej samokontroli po to, by nie pozostać w tyle. Doskonalenie jest więc jedną z konsekwencji przyśpieszonego rozwoju, nauki, techniki, kultury, charakteryzującego współczesność[1]».

Szczególna rola, jaka wypływa z edukacji nauczycieli wg współczesnych standardów, to łączenie teorii i praktyki oraz doświadczeń płynących z praktyki w połączeniu z teorią pedagogiczno-psychologiczną. Ten system przygotowania do zawodu, łączy zdobyte twórcze inspiracje wypływające z teorii sprawdzonej w praktyce w konfrontacji z bieżącymi nieprzewidywalnymi sytuacjami edukacyjnymi zachodzącymi na co dzień. Zmusza przyszłego kandydata na nauczyciela, jeszcze pod okiem nauczyciela akademickiego bądź nauczyciela szkoły ćwiczeń, do podejmowania w pełni samodzielnych, ale jeszcze działań ocennych. To jednak już w tym momencie tworzy się twórczy charakter nauczyciela.

Nauczyciel ma zapewnić swoim uczniom warunki do nabywania wiedzy , umiejętności i nawyków, czyli do rozwijania kompetencji w zakresie: uczenia sie, myślenia, poszukiwania, działania, doskonalenia się, komunikowania się, współpracy. Aby mógł realizować te zadania, konieczne jest jego odpowiednie przygotowanie zawodowe obejmujące następujące obszary  kompetencji nauczycielskich:

·                   Kompetencje merytoryczne ( rzeczowe) – dogłębna wiedza i rozumienie nauczanego materiału jednocześnie z uwzględnienim konieczności jej aktualizowania i selekcjonowania oraz wspólczesnych tendencji w edukacji;

·                   Kompetencje psychologiczno-pedagogiczne, czyli teoretyczne podstawy z zakresu psychologii rozwojowej i wychowawczej oraz pedagogiki jako narzędzi poznania ucznia, organizowania procesu nauki i wychowania oraz ewaluacji osiągnięć szkolnych uczniów;

·                   Kompetencje diagnostyczne, związane z poznawaniem uczniów i ich środowiska;

·                   Kompetencje w dziedzinie planowania i projektowania;

·                   Kompetencje dydaktyczno-metodyczne;

·                   Kompetencje komunikacyjne;

·                   Kompetencje nmedialne i i techniczne;

·                   Kompetencje związane z kontrolą i oceną osiągnięć szkolnyh uczniów i jakościowym pomiarem pracy szkoły;

·                   Kompetencje dotyczace projektowania programów i podręczników szkolnych.

Kompetencje autoedukacyjne związane z rozwojem zawodowymRozważając rozwój zawodowy nauczyciela należy podkreślić, że podstawą tego rozwoju jest zdobywanie nauczycielskich kwalifikacji i kompetencji zawodowych. W. Okoń[2] definiuje kwalifikacje zawodowe jako zakres i jakość przygotowania niezbędnego do wykonywania jakiegoś zawodu. Na kwalifikacje zawodowe składają się: - poziom wykształcenia ogólnego, - wiedza zawodowa, - umiejętności zawodowe, a zwłaszcza - stopień wprawy oraz - umiejętność organizowania i usprawnienia pracy, - uzdolnienia. Pojęcie kwalifikacji łączy się zawsze z profesjonalnością człowieka,  z wyuczonym i wykonywanym zawodem. Kwalifikacje zawodowe łączy się również z analizą grup czynności i zadań wykonywanych w toku pracy. Często są one kojarzone z kształceniem formalnym i umiejętnościami wtedy też na plan pierwszy wysuwa się pojęcie kompetencji. Pojęcia te są więc bliskoznaczne, wzajemnie warunkują się i uzupełniają.

Istotne, moim zdaniem , dla zawodu nauczyciela są tzw. kompetencje bazowe, które stanowią podstawę dla innych a które nauczyciel powinien zdobyć w trakcie przygotowania do zawodu, a następnie doskonalić poprzez rozwój zawodowy[3]. Opierając się na podziale kompetencji nauczyciela przedmiotów zawodowych  zaproponowanym przez G. Filipowicza, w grupie tej można umieścić : kompetencje poznawcze, społeczne i osobiste[4]. 

Do kompetencji poznawczych zalicza się gotowość do uczenia się, która w pracy każdego nauczyciela jest  nieodzowna. Wiąże się ona z przyjęciem odpowiedzialności za własny rozwój i świadome kierowanie nim w celu poprawy jakości wykonywanych zadań. Nauczyciel winien posiadać tzw. głód wiedzy i otaczającego świata. Nauczyciel nie może bowiem poprzestać na wiedzy uzyskanej w trakcie studiów, wiedza ta powinna stanowić dla niego fundament do dalszego zdobywania nowych wiadomości. Otwartość, elastyczność i szerokie spojrzenie na świat pozwala takiemu nauczycielowi na wyjście poza schematyczne przekazywanie wiedzy, ułatwia prezentowanie danego zagadnienia z różnych punktów widzenia. Dzięki twórczej postawie podczas rozwiązywania problemów, nauczyciel daje dobry przykład rozbudzając w nich ciekawość i zachęcając do samodzielnego poszukiwania odpowiedzi na nurtujące ich pytania. Osiągnięcie takiego celu wymaga od nauczyciela ustawicznego doskonalenia zawodowego, poszukiwania nowych metod pracy z uczniem.

Kompetencje społeczne stanowią drugi element kompetencji bazowych i są nie do przecenienia. Praca nauczyciela jest bowiem praca z ludźmi i dla ludzi dlatego ważne jest, aby posiadał on zdolność do bycia i współdziałania z innymi ludźmi. Dotyczy to współdziałania z uczniami, kolegami w zawodzie oraz ze środowiskiem lokalnym. Współpraca ta nie może tylko polegać na przekazywaniu posiadanej wiedzy, ale przede wszystkim na włączaniu ludzi w realizowane projekty. Nie wystarczający jest też sam fakt posiadania przez nauczyciela wiedzy z danej dziedziny ale jego obowiązkiem jest przekazywanie tej wiedzy w sposób przystępny i zrozumiały dla odbiorców. Komunikatywność nauczyciela nie powinna ograniczać się jedynie do przekazywania wiedzy, ale równie ważne jest, aby potrafił on prawidłowo odbierać informację przekazywana przez uczniów.  Skuteczność nauczyciela w dużej mierze zależy także od tego w jaki sposób nauczyciel kształtuje relacje z uczniami oraz kieruje ich pracą. Dotyczy zarówno prowadzenia lekcji jak i umiejętności negocjacyjnych, gdyż realia szkoły pokazują, ze interesy nauczyciela i ucznia nie zawsze są ze sobą zbieżne.

Każdy nauczyciel powinien posiadać również kompetencje osobiste, które wywierają ogromny wpływ na jego pracę. Nauczyciel zaangażowany, sumienny i nie bojący się podejmować inicjatywy, pewny swoich decyzji może spełniać oczekiwania przed nim stawiane. Dzięki swojemu zmotywowaniu, zdeterminowaniu, zaangażowaniu nauczyciel motywuje innych, swoją postawą wobec obowiązków oraz sposobem organizacji własnej pracy daje przykład i wskazuje pożądane zachowania w organizacji. Ważne jest również to w jaki sposób radzi sobie z sytuacjami stresowymi, których w szkole nie brakuje. Jego praca jest poddawana ciągłej ocenie zarówno przez uczniów i  ich rodziców oraz dyrekcji. Jednocześnie jego decyzje często wywierają wpływ na życie młodych ludzi , dlatego świadomość tak dużej odpowiedzialności jest dodatkowym obciążeniem, z którym każdy nauczyciel musi umieć sobie poradzić.

Obecnie rozwój zawodowy nauczycieli jest uwarunkowany jest przez liczne czynniki zewnętrzne (zobiektywizowane) i wewnętrzne (indywidualne predyspozycje jednostki). Zewnętrzne warunki mogą wynikać m.in. z obowiązującego systemu społeczno-kulturowego czy ze specyfiki szkoły jako organizacji formalnej z jej kulturą organizacyjną. Jednostkowe czynniki warunkujące rozwój zawodowy nauczyciela to m.in. komponenty osobowościowe, właściwości psychiczne, interakcje z innymi, uczestnictwo organizacyjne, poziom identyfikacji z rolą zawodową itp. Jednym z czynników zewnętrznych jest ewolucja funkcji zawodowych nauczycieli. Pod wpływem dokonujących się zmian społeczno-kulturowych i cywilizacyjnych ewoluuje bowiem profesja nauczycielska a zwłaszcza jej funkcje zawodowe.

Edukacja XXI wieku wymaga nowej szkoły. Znane od wieków zjawisko nienadążania szkoły za życiem we współczesnych czasach uległo ogromnemu nasileniu. Szkoła współczesna staje wobec nowych, dotąd niespotykanych wyzwań, które przenoszą się również na nauczyciela. Nauczyciel będąc kluczowym, choć nie jedynym, ogniwem całej szkolnej edukacji musi również podejmować owe wyzwania. Edukacja XXI wieku potrzebuje więc nowego typu nauczyciela: twórczego, pełnego inicjatywy optymisty, doskonałego dydaktyka o rzetelnej, szerokiej wiedzy. Ważnym elementem tej postawy są te cechy, które odnajdujemy w ogólnych predyspozycjach nauczyciela, a więc: wewnętrzna potrzeba stawania się autorytetem, potrzeba kreowania postaw innych ludzi, niezależność, autonomia, kontaktowość, otwartość, refleksyjność, decyzyjność, umiejętność podejmowania godnych kompromisów, autentyczność, empatia, szacunek, akceptacja siebie i drugiego człowieka[5]. Są to cechy godne wzmocnienia nie tylko w cyklu bardzo dobrego jakościowego profesjonalnego przygotowania ale również w toku jego rozwoju zawodowego.

Zmieniająca się rzeczywistość rodzi więc potrzebę nowego typu nauczyciela zwłaszcza, że współczesne społeczeństwa wymagają bardzo wiele od nauczycieli. K. Denek uważa, że «(…)nauczyciele we współczesnej szkole pełnią role: fachowców, menedżerów, inspiratorów i integratorów. Fachowcy mają wiedze dotycząca kwestii merytorycznych istotnych ze względu na złożoność realizowanych w szkole celów procesu kształcenia. Potrafią dobrać treści dla osiągnięcia tych celów, dostosować je do możliwości i potrzeb psychofizycznych uczniów oraz wiedzą, jakie umiejętności maja zdobyć uczniowie w szkole. Menadżerowie – potrafią zoperacjonalizować cele nauczania, ułożyć treści dydaktyczne tak, aby tworzyły spójną, logiczną, łatwą do zapamiętania, włączoną w konteksty wiedzę; tworzą właściwy klimat do efektywnej pracy zachowując odpowiednie proporcje miedzy nauką i odpoczynkiem. Szkolni liderzy potrafią wywoływać pozytywne nastawienie do pracy, stwarzać wspólną strategię nauczania i uczenia się, stosowaną w różnorodnych formach i metodach oraz sprawnie się komunikować. Inspiratorzy – potrafią umacniać motywację do nauki, wnosić ożywienie do społeczności uczniowskiej, oferować uczniom pomoc w odkrywaniu i rozwoju ich osobistych zainteresowań i możliwości. Rolę integratorów pełnią zaś ci, którzy potrafią osiągnąć porozumienie uczniów co do celów, jakie mają osiągnąć; dbają o wzajemny szacunek miedzy uczniami i nauczycielami; potrafią negocjować, aktywnie słuchać i są asertywni[6]”.

Spośród wielu współczesnych  wyzwań  należy przede wszystkim zwrócić uwagę na te, które warunkują zmiany w codziennej pracy nauczycieli, wpływają na jego rozwój i samokształcenie. W literaturze przedmiotu dotyczącej rozwoju zawodowego nauczycieli wyodrębnia się wiele powodów, dla których powinni się oni doskonalić.  Przyspieszone tempo przemian kulturowo-technologicznych jest czynnikiem wymuszającym innowacje edukacyjne i ustawiczne kształcenie się. Zachodzące w kraju zmiany ekonomiczno - gospodarcze, reforma strukturalna i funkcjonalna oświaty zmusza szkoły do reorganizacji, zwiększenia ich konkurencyjności. Od nauczycieli oczekuje się profesjonalizmu, większej inicjatywy, samodzielności i kreatywności. Autonomia jest szansą do tworzenia nowych planów, wdrażania programów własnych (autorskich), co pociąga za sobą konieczność dokształcania się, poznawania nowych, atrakcyjnych i skutecznych metod nauczania. Warto zwrócić uwagę również na większą dostępność do najnowszych informacji. Istotna jest umiejętność sprawnego korzystania technologii komputerowej i informatycznej. Znajomość programów komputerowych, Internetu, gier komputerowych adresowanych dla dzieci i telewizyjnych programów edukacyjnych umożliwia atrakcyjniejsze nauczanie.

Jednym z wielu wyzwań dla współczesnego nauczyciela jest niekontrolowana inflacja wiedzy i umiejętności pedagogicznych, które z upływem czasu tracą na wartości. Nauczyciel przestaje być gotowym źródłem informacji «(...)staje się przewodnikiem po świecie wiedzy, człowiekiem, który uchyla przed uczniem wielkie wrota do świata wartości, świata idei, postaci, myśli, słów i czynów, świata odkryć naukowych[7]».Komu zależy na przygotowaniu dzieci do życia, nie może poprzestać na tym, co zdobył wczoraj. Celem edukacji jest bowiem przygotowanie nie tylko do korzystania z obecnej cywilizacji, ale również do twórczego uczestnictwa w procesie dalszego rozwoju i istnienia.

Praca nauczyciela uzależniona jest też od wartości i dążeń ludzkich a  jej celem jest pomoc uczniom. Zadaniem współczesnego nauczyciela jest nie tylko wyposażenie uczniów w wiedzę i umiejętności samokształceniowe, ale również przygotowanie młodego człowieka do samodzielnego kierowania rozwojem swojej osobowości, do podejmowania wartościowych celów i żądań życiowych. Nauczyciel powinien inspirować młode pokolenie do kontynuowania nauki przez całe życie, w pracy i poza pracą. Współczesny nauczyciel powinien rozumieć zachodzące zmiany społeczno-gospodarcze i polityczne, być wrażliwym na przemiany w osobowości wychowanków i w ich postawach, wartościach, potrzebach, dokonującym ustawicznych refleksji swych poczynań edukacyjnych i wykorzystującym je w doskonaleniu pracy dydaktycznej i wychowawczej.

Raporty edukacyjne takie jak:  raport UNESCO ( 1972) – Uczyć się, aby być, «Biała Księga» Komisji Europejskiej (1997) – Nauczanie i uczenie się na drodze do uczącego się społeczeństwa , Raport J. Delorsa (1996) – Edukacja. Jest w niej ukryty skarb, oraz Edukacja w Europie: różne systemy kształcenia i szkolenia-wspólne cele do roku 2010, omawiając rolę współczesnego nauczyciela, podkreślają znaczenie jego rozwoju zawodowego. We wszystkich tych dokumentach zwraca się bowiem uwagę na konieczność zmian, jakie powinny objąć edukację w związku z zachodzącym procesem transformacji życia społecznego[8]. Nauczyciel, aby mógł odnaleźć należyte miejsce w systemie dokonujących się przemian, sprostać oczekiwaniom i w należny sposób spełniać swoja misję, powinien mieć na uwadze cztery główne filary edukacji i traktować je jako fundament wiedzy na całe życie, czyli: Uczyć się, aby wiedzieć! Uczyć się, aby działać! Uczyć się, aby żyć wspólnie! oraz Uczyć się, aby być! Szczególną rolę w cywilizacji informacyjnej pełnią bowiem te formy aktywności człowieka, w których nie tylko wykorzystuje on wiedzę, ale w których tę wiedzę tworzy. Społeczeństwo informacyjne jest bowiem społeczeństwem ludzi twórczych. Dlatego współczesnej szkole potrzebny jest nauczyciel rozumiejący zachodzące zmiany społeczno-gospodarcze i polityczne, wrażliwy na dokonujące się przemiany w osobowości wychowanków, dokonujący ustawicznej refleksji swych poczynań edukacyjnych i wykorzystujący je w doskonaleniu pracy dydaktycznej i wychowawczej. Potrzebny jest nauczyciel wzbogacający swoje umiejętności psychopedagogiczne o nowe wartości, wiedzę o kulturze i ludziach, umiejętności interpersonalne, nauczyciel współtwórca nowego ładu społecznego, animator rozwoju i kreator nowych wartości[9]. Szkolnictwo potrzebuje więcej dobrze przygotowanych nauczycieli. Kwalifikacje i kompetencje nauczycieli osiągane w okresie edukacji uczelnianej powinny być rozwijane w systemie dokształcania i doskonalenia, aby nauczyciele mogli sprostać nowym wymaganiom czasów wielkiej zmiany społecznej, a przede wszystkim oczekiwaniom społecznym i potrzebom młodzieży, realizacji szkoły przyszłości, która wykształci ucznia o wiedzy operatywnej, posiadającego umiejętności selekcji informacji, trafnego ich wartościowania, ucznia o aktywnej postawie wobec świata i rozwiniętej twórczej wyobraźni[10].

Podsumowując należy stwierdzić iż w obecnych czasach dynamicznie rozwijający się  rynek  wymaga  od pracownika nie tylko zdobytej wiedzy, lecz również umiejętności szybkiego jej zdobywania, przetwarzania czy posługiwania się nowymi technologiami. Dlatego rozwój zawodowy nauczyciela ma obejmować nie tylko kwalifikację, ale także  własną inicjatywę działania bądź zaangażowania. Obecnie nauczyciele stają przed nieustającym problemem,  czy  uwolnieni  od przymusu, jaki miał miejsce w toku kształcenia się roli zawodowej, powinni pracować dalej nad sobą i uzyskiwać coraz wyższe  stopnie rozwoju oraz zdobywać coraz lepsze i coraz bardziej świadomie osiągane wyniki, czy jednak tylko eksploatować mniej aktualne zasoby wiedzy wyniesione z uczelni, aż ku ich kompletnym zestarzeniu się i wyczerpaniu. Jest  to krytyczny moment w życiu każdego nauczyciela. Od takiej bądź innej decyzji zależy wcale nie tylko kariera zawodowa, lecz nade wszystko osobista satysfakcja.......